Παναγιά μου…Αρχόντισσα του τόπου Μου και όλης της Ελλάδας!

Της Ελένης Μπετεινάκη*

Μεγαλόχαρη, Φανερωμένη, Γλυκοφιλούσα, Βρεφοκρατούσα, Μαντηλούσα, Δεξιοχερούσα, χίλια ονόματα Σου έχουν χαρίσει και ανάλογα με τον τόπο και την εικόνα Σου ένα νέο  γεννιέται  :Αμπελιώτισσα -  Περδικολόγισσα  - Φοδελιώτισσα – Μυριοκεφαλίτισσα - Χρυσοσκαλίτισσα  στην Κρήτη, Γιάτρισα στην Μάνη,Μυρτιδιώτισσα στα Κύθηρα, Καλαμού στην Ξάνθη, Δεκαπεντούσσα στη Σίφνο, Βροντού στη Σαλαμίνα, Ηλιόκαλλη σ΄ όλη την Ελλάδα που λούζεται από το φως του Ήλιου όλο το χρόνο και που το κάλλος της , την ομορφιά της μόνο ο ήλιος θα μπορούσε να ζηλέψει!

Κάθε εκκλησία και μια ιστορία, κάθε εικόνα και μια παράδοση!

Στην  εκκλησία Παναγία η Φανερωμένη ή Βατιανή των Αρχανών!

Λένε πως τούτη η Παναγιά έχει κάνει  τόσα θαύματα κι έχει αγγίξει τόσο πολύ τους κατοίκους της κωμόπολης των Αρχανών που ΄ναι η θέση της δίπλα στην Μάνα του καθενός κι Αφέντρα, Συμβουλάτορας, Προστάτιδα  ολονών ! Μια στιγμή δεν άφησε  μοναχούς τους κατοίκους, όταν ήρθαν  οι Τούρκοι στο χωριό. Πόσες φορές δεν τους έδιωξε, βάζονατς ένα μαύρο τείχος απόρθητο μπροστά του.  Πόσες φορές τους παραπλάνησε έχοντας συχνά τη μορφή μιας μαυροφορεμένης γυναίκας που ‘ ταν Μπροστάρισσα στα δύσκολα!

Κι όταν πάλι βομβαρδίζανε οι γερμανοί τις Αρχάνες, στη Μάχη της Κρήτης , ποτέ κανείς δεν βομβάρδισε το σημείο που ήταν κτισμένη η εκκλησιά, γιατί  ένας από τους πιλότους, εκμυστηρεύτηκε σε έναν Αρχανιώτη, πως  το μόνο που έβλεπαν από τ΄ αεροπλάνο ήτανν μια λίμνη και τίποτα άλλο…

Κι είναι γεμάτη και φέτος η αυλή με γλάστρες βασιλικού, έθιμο που χάνεται στα βάθη των χρόνων, στην Εκκλησία την Παναγία, την Φανερωνένη ή Βατιανή των Αρχανών. Κι είναι η μυρωδιά βάλσαμο στην ψυχή, τα πρωινά σαν ξημερώσει και βγει η πρώτη αχτίδα του ήλιου και σαν ένα χέρι φιλικό χαϊδέψει τα κλωνάρια τους. Λένε πως από παλιά οι  νοικοκυρές του χωριού τους φέρνουν  προσφορά στη Χάρη Της, όλη τη διάρκεια του Δεκαπενταύγουστου, για  να την συντροφεύουν  στο μεγάλο Της ταξίδι. Όσο πιο  περιποιημένη είναι, όσο πιο πολύ φουντώνει ο βασιλικός,  τόσο φαίνεται η  νοικοκυροσύνη της γυναίκας που την έταξε…

Κι είναι κι εκείνη  η μεγάλη καρυδιά που χρόνια τώρα στέκει αγέρωχη , πότε με τα γυμνά της κλαδιά το χειμώνα, πότε με το πλούσιο φύλλωμα της το καλοκαίρι  και δέχεται εκατοντάδες  προσκυνητές από όλα τα μέρη του πλανήτη, ξενιτεμένους Αρχανιώτες που η παράδοση θέλει να γεμίζουν τούτη την μέρα το χωριό , σαν μια επιστροφή στις ρίζες με αφορμή την Χάρη Σου… Παναγία μου!

Μια φράση που όλοι οι άνθρωποι , όλος ο κόσμος που πιστεύει σ΄ Αυτήν , επικαλείται σχεδόν καθημερινά , στα δύσκολα, στον κίνδυνο , στην προσευχή και παρακάλεση του. Σήμερα λοιπόν γιορτάζει  η Ελλάδα, η Χριστανοσύνη , κάθε χωριό, κάθε πόλη, κάθε νησί με όποιο όνομα και να εκφωνεί την δική του Παναγία έχει τουλάχιστον  μια εκκλησία αφιερωμένη στην Μάννα  όλου του Κόσμου. Σήμερα γιορτάζουμε την Κοίμηση της κι όμως η μέρα δεν είναι πένθιμη. Η ίδια η παράδοση θέλει  την Παναγία να καλεί και να λέει σε όλους του φίλους της, στους Απόστολους και στους συγγενείς  που ήρθαν να την δουν, να μην θρηνήσουν σαν θα φύγει και αφού τους  καθησυχάζει  ξαπλώνει στο κρεβάτι της σαν να θέλει να κοιμηθεί , κι έτσι φεύγει από την ζωή.

Η Παναγία η Φανερωμένη των Αρχανών είναι μια εκκλησία πολύ παλιά. Πρωτοκτίστηκε τον 14ο αιώνα μόνο με ένα κλίτος και ήταν αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.

Κι είναι η παράδοση από στόμα σε στόμα τέτοια, που λένε πως την εικόνα της Παναγιάς της Θεομήτορος, την είχε ζωγραφίσει ο ίδιος ο απόστολος Λουκάς έχοντας σαν μοντέλο του την ίδια την ΠΑΝΑΓΙΑ. Η παράδοση ακόμα λέει πως ο Απόστολος και οι μαθητές του όσο διάστημα ζωγράφιζαν τούτη την  μοναδική εικόνα είχαν για ημερήσια τροφή μόνο εννιά αμύγδαλα ο καθένας  τους και καμιά μέρα δεν αισθάνθηκαν πείνα.

Λένε πάλι  πως υπήρχε το ίδιο κτίσμα της εκκλησιάς  το  παλιό υπήρχε ακόμα  και την περίοδο της Ενετοκρατίας  και  καταστράφηκε   μαζί με όλες τις κατοικίες γύρω απ ΄ αυτήν στα 1668-9. Οι  κάτοικοι εγκατέλειψαν όλη  την περιοχή για να σωθούν. Επανήρθαν σταδιακά όταν οι Τούρκοι κατέκτησαν το νησί  γύρω στα 1680 και άρχισαν  να ξαναφτιάχνουν σπίτια και όσες εκκλησίες τους επέτρεπαν . Η περιοχή που βρισκόταν το μικρό εκκλησάκι ήταν  ερημωμένη  και με τέτοια βλάστηση από βάτους που παρέμενε για πολύν καιρό, απλησίαστη. Οι  κάτοικοι συνέχιζαν  να φτιάχνουν τα σπίτια τους , να καλλιεργούν  τη γη και να βόσκουν τα πρόβατά τους .Η εκκλησία πρέπει να ξεκίνησε να κτίζεται ξανά κάπου κοντά στα 1690 και μέχρι το 1707, το πρώτο της κλίτος που είναι αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου το δεξί κλίτος της σημερινής Παναγίας των Αρχανών.

 «…Ήταν μια νύχτα από κείνες του καλοκαιριού που ύπνος δεν κόλαγε κι ένας βοσκός Αρχανιώτης στην καταγωγή που βρίσκονταν πάνω στο Γιούχτα και φύλαγε τα πρόβατά του είδε ένα  φως απέναντι  του προς το χωριό. Δεν έδωσε πολύ σημασία  την πρώτη φορά , όμως το φως παρουσιαζόταν κάθε βράδυ όλο και πιο δυνατό και πάντα στο ίδιο μέρος. Η περιέργεια του μεγάλωσε πολύ και σκέφτηκε να το κάνει γνωστό και σ άλλους μην το περάσουν για τρελό κι όλοι ξέρανε πως οι Νεράιδες του Αυγούστου και τα Δαιμονικά, οι Δρίμες ή Αλουστίνες,  πηγαινόρχονταν κοντά στα παλικάρια με σκοπό να τα παραπλανήσουν  και να τους πάρουν τη λαλιά . Οι σύντροφοί του το είδαν κι αυτοί και η  είδηση για το παράξενο φως διαδόθηκε παντού, σ ΄ όλους τους Χριστιανούς της περιοχής. Η πρόσβαση στο συγκεκριμένο σημείο αδύνατη λόγω των αγριόκλαδων και των βάτων που υπήρχαν αλλά και ενός ακόμη πιο σοβαρού προβλήματος . Η περιοχή ανήκε στον Τούρκο Μπέη που ήταν σκληρός, βίαιος και αμίλητος. Κανένας δεν είχε το θάρρος να πάει και να του μιλήσει για οτιδήποτε, πόσο μάλλον για ένα τέτοιο θέμα που συγκρούονταν και με την δική του την Πίστη. 

Παναγιά Γλυκοφιλούσα 17ος Αιώνας

Και τότε η Παναγιά έκανε το θαύμα της!

Ο Μπέης είχε για γυναίκα μια όμορφη ανατολίτισσα που ύστερα από πολλά χρόνια κατάφερε να μείνει έγκυος. Σαν έφτασε   η ώρα του τοκετού τα πράγματα άρχισαν να γίνονται πολύ δύσκολα .Η γέννα δεν πήγαινε καλά και η ανησυχία σ όλο το κονάκι ήταν διάχυτη. Ο  Μπέης έφερε μια μουσουλμάνα μαμή από το Μεγάλο Κάστρο όμως δεν μπόρεσε να κάνει τίποτα. Κείνη τον ενημέρωσε  πως και η γυναίκα του και το παιδί που είχε μέσα της ήταν αδύνατον να σωθούν. Ο Μπέης έπεσε σε μεγάλη στενοχώρια και ανησυχία και τότε ένας Αρχανιώτης υπηρέτης του, του είπε αν ήθελε να ειδοποιούσε την δικιά τους μαμή μήπως και ήξερε τίποτα παραπάνω. Ο Μπέης αν και συλλογίστηκε πολύ μην έχοντας καμία ελπίδα επέτρεψε να φωνάξουν την Χριστιανή γυναίκα …

Η Μαμή ήταν μια νέα κοπέλα , ανύπαντρη, έξυπνη πολύ , ευσεβής και πολύ έμπειρη στη δουλειά της. Ήρθε έκαμε την προσευχή της στην Παναγιά και ξεγέννησε την έγκυο φυσιολογικά καταφέρνοντας να τη σώσει κι αυτή και το υγιέστατο αγοράκι της. 

 Ο Μπέης ήταν ενθουσιασμένος και είπε στην μαμή πως θα της έδινε ρεγάλο ότι του ζητούσε… Εκείνη σκέφτηκε λίγο και του ζήτησε το μικρό χωράφι με τους βάτους εκεί στην άκρη του χωριού που ήθελαν όλοι οι Χριστιανοί γιατί η πίστη τους , του εξήγησε, είχε δώσει σημάδια πως κείνος ο τόπος ήταν αγιασμένος . Ο Μπέης δεν χρειάστηκε να σκεφτεί καθόλου και της το χάρισε μεμιάς να το κάνε ότι εκείνη ήθελε. Η χαρά της κοπέλας ήταν μεγάλη όπως και όλων των Αρχανιωτών .Πήγαν σχεδόν αμέσως εκεί έσκαψαν και βρήκαν την εικόνα της Παναγιάς ζωγραφισμένη σε πέτρα  η οποία λίγο αργότερα, κτίστηκε σε ειδική κόγχη στο νότιο τμήμα της εκκλησίας στο ίδιο μέρος όπου βρέθηκε.

Ένα καντήλι ακοίμητο τοποθετήθηκε σιμά της που ανάβει ακόμα και σήμερα!

Η εκκλησία δεν κτίστηκε αμέσως γιατί τα χρόνια της τούρκικης σκλαβιάς απαγορευόταν το κτίσιμο νέων χριστιανικών ναών. Όταν οι Τούρκικες αρχές του Μεγάλου Κάστρου έμαθαν πως οι Αρχανιώτες Χριστιανοί έκτισαν καινούργια εκκλησιά , διέταξαν αμέσως να γκρεμιστεί και επέπληξαν τον Μπέη που τους το είχε επιτρέψει. Αυτό έγινε καμπόσες φορές και μάλιστα την τελευταία φόρα που την έκτιζαν οι Τούρκοι τους έκοψαν το νερό. 

Δεν απελπίστηκαν όμως και με τη Χάρη της Παναγιάς άρμεξαν τα πρόβατα και τα κατσίκια τους,  φύλαξαν το γάλα των πρώτων  τριών ημερών και την τέταρτη νύχτα μάλαξαν πηλό με το γάλα και αποτελείωσαν την εκκλησιά. 

εικ. Αφιερ. Αχογαροπούλας

Η Αρχογαροπούλα , η νεαρή μαμή που πρωτοστατούσε σε όλη την διάρκεια των εργασιών , αφιέρωσε και μια εικόνα στην αποπεράτωσή της που ‘φέρει το όνομά της και υπάρχει  μέχρι και σήμερα και φέρει αφιέρωση της και χρονολογία το 1707.

Λίγα χρόνια αργότερα προστίθεται το μεσαίο κλίτος , αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Στα 1844, σύμφωνα με επιγραφή που υπάρχει στον βορινό τοίχο της εκκλησίας, ολοκληρώνεται το κτίσιμο με το τρίτο της κλίτος αφιερωμένο στους Άγιους Πάντες, καθώς κι ένας μικρός γυναικωνίτης. Στην μεγάλη επανάσταση του 1866 η εκκλησία λεηλατήθηκε, κάηκε και αποδείξεις αυτής της θηριωδίας φαίνονται πάνω στο μαυρισμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο που σώθηκε. Στα 1873 ξαναφτιάχτηκε ότι είχε καταστραφεί από έναν τεχνητή των Μιχάλη Αβρονύκτη, από το Μουχτάρο. Το περίφημο τέμπλο που σώζεται μέχρι σήμερα είναι ένα έργο τέχνης μοναδικής αξίας και ομορφιάς. Λένε μάλιστα πως την ίδια περίοδο που ο Αβρονύχτης έφτιαχνε το τέμπλο ένας εργάτης ο Γεώργιος Παχάκης έκοψε τον βάτο στο μέρος που βρέθηκε η εικόνα της Παναγιάς και που για χάρη Της κτίστηκε όλος ο ναός και ύστερα από λίγες ημέρες πέθανε από μια άγνωστη αρρώστια. Ο μύθος , η παράδοση ήθελε νεκρό όποιον ποτέ προσπαθούσε να τον κόψει ! Εξ αιτίας μάλιστα αυτού του βάτου η εκκλησία πήρε και το όνομα Βατιανή, όχι και τόσο γνωστό στα μέρες μας αλλά υπαρκτό προσωνύμιο. Τέλος να σημειώσουμε πως η  αυλή της χρησιμοποιήθηκε σαν νεκροταφείο περίπου μέχρι τα 1900.

 Κι είναι οι μύθοι και οι θρύλοι πολλοί για την αγιότητα και τα θαύματα των εικόνων με προεξέχουσα την ίδια την εικόνα της Παναγίας της Γλυκοφιλούσας.  Κάποτε λένε, μια ομάδα Τούρκων περνούσανε απόξω από την εκκλησία , δώσανε μια σπρωξιά δυνατή  κι άνοιξαν  την πόρτα και μπήκανε μέσα. Ένας απ΄αυτούς στράφηκε και είδε την εικόνα κι απ΄όπου και να πήγαινε ένοιωθε πως τον κοιτούσε κατάματα. Αυτό τον ενόχλησε πολύ, σήκωσε το τουφέκι του και την πυροβόλησε. Η σφαίρα κτύπησε την εικόνα  αλλά γύρισε πίσω, τον βρήκε στο στήθος και τον άφησε νεκρό. Την ίδια στιγμή ένας άλλος έβγαλε το μαχαίρι του και πήγε να κτυπήσει κι αυτός την εικόνα. Όμως το μαχαίρι γύρισε και του ‘ κοψε το χέρι. Τρόμαξαν οι υπόλοιποι και πήγαν να φύγουν, όμως αέρας δυνατός σηκώθηκε, έκλεισε με δύναμη την Πόρτα κι ήταν αδύνατη η φυγή τους. Έπεσαν στα γόνατα κι άρχισαν τις παρακάλεσες πως φεύγοντας θα άφηναν ότι είχαν πάνω τους στην Παναγιά. Οι πόρτες με μιας άνοιξαν κι εκείνοι άδειασαν τα τούρκικα νομίσματα στο παγκάρι κι έφυγαν τρέχοντας. Ακόμα και σήμερα μπορεί κανείς τα σημάδια από εκείνη την ημέρα… Έτσι λένε!

Σήμερα η εκκλησία συγκεντρώνει πλήθος κόσμου όχι μόνο την ημέρα της Παναγιάς αλλά καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου, μιας και λειτουργεί και  εκθεσιακός χώρος πολύτιμων εικόνων, αμφίων,πολλών  ιερών σκευών και βιβλίων. Αποτελεί σύμβολο σε όλη  την Αρχάνα  και μάλιστα τα τελευταία χρόνια, στα 1930, δωρίστηκε από Αρχανιώτες που είχαν μεταναστεύσει στην Αμερική το περίφημο ρολόι της , τοποθετημένο κι αυτό στην αυλή της,  που δεσπόζει, ψηλό, αγέρωχο και μνημείο μιας άλλης εποχής αλλά πάντα νοσταλγικής. 

1889. Vincent Van Gogh, Amsterdam

«…Και η μέρα που περιμέναμε να κοινωνήσουμε έφτασε. Ξυπνήσαμε πολύ πρωί , δεν έπρεπε όμως να φάμε ή να πιούμε οτιδήποτε , μόνο να περιμένουμε να γυρίσει από τον φούρνο του κυρ Μανόλη η μάνα μας... Σήμερα θα τρώγαμε ψητό, ήταν η μέρα του, έλεγε ο πατέρας . Μια τέτοια γιορτινή μέρα μόνο με κρέας και πλούσιο τραπέζι  με όλα τα καλά άρμοζε. Στο τέλος θα τρώγαμε και παγωτό φιστίκι  και γρανίτες με λεμόνι και φράουλα  που τά ΄χε φέρει η θεία  από το ζαχαροπλαστείο του  Κιούλπαλη από το Ηράκλειο. Μοσχοβολούσε όλη η γειτονιά, όλοι πρέπει να είχαν το ίδιο φαγητό σήμερα. Θα έρχονταν  όλα τα αδέλφια του μπαμπά και τα ξαδέλφια   και όλη η οικογένεια θα μαζευόταν  το μεσημέρι στο μεγάλο τραπέζι του σαλονιού. Όλο το σπίτι ήταν στολισμένο με τα καλύτερα κεντήματα, και μείς κουβαλούσαμε προσεκτικά το καλό σερβίτσιο και τα ασημένια μαχαιροπήρουνα της προγιαγιάς  για να βοηθήσουμε σ ΄όλο αυτό το πανηγύρι που κάθε χρόνο το περιμέναμε με χαρά. Ήταν οι διακοπές του Αυγούστου που ήθελαν όλους τους «ξένους » να επιστρέφουν στο χωριό απ΄ όποιο μακρινό μέρος κι αν βρίσκονταν. 

Στη μέση του τραπεζιού ήταν ένα γλαστράκι με βασιλικό  και ένα βάζο με ηλιοτρόπια. Άρεσαν πολύ στη μητέρα  και σήμερα που ήταν κι η γιορτή της είχαμε φροντίσει  ακόμα και για αυτό… Βάλαμε τα καλά μας ρούχα , τα καινούργια πέδιλα και περιμέναμε να πάμε όλοι μαζί στην εκκλησία  …

Μύριζε βασιλικό η αυλή της Παναγιάς  και  ο αέρας έφερνε την μυρωδιά του ψημένου κρέατος από παντού. Η ζέστη αφόρητη, το στομάχι μας διαμαρτύρονταν συνέχεια όμως δεν τολμούσαμε να μιλήσουμε γιατί η απάντηση ήταν γνωστή. Χαζεύαμε το μεγάλο ρολόι στην άκρη της αυλής και τα  πέτρινα κεφάλια που στόλιζαν το καμπαναριό  και κάθε λεπτό που περνούσε μας έφερνε πιο κοντά στις επιθυμίες μας… Κι όταν πια ο παπάς μας έβαλε το χρυσό δοντάκι κι αφού ανταλλάξαμε ευχές για τα Χρόνια πολλά γυρίσαμε σπίτι και κανένας δεν αντιστάθηκε πια ούτε σε μυρωδιές, ούτε σε στις επιθυμίες που είχαμε από το πρωί… Ευχές, τσουγκρίσματα, γέλια και μια μεγάλη ικανοποίηση της μάνας που ήθελε όλους τους συγγενείς κοντά της τούτη τη μέρα όπως άλλωστε γίνεται κάθε χρόνο σε κάθε μέρος που γιορτάζει …η Παναγιά όλων των Ελλήνων απ΄ άκρη σ άκρη !

Χρόνια αργότερα έναν Δεκαπενταύγουστο βρέθηκα στο μουσείο του Van Gogh στο Άμστερνταμ να θαυμάζω μαζί με χιλιάδες ανθρώπους τους περίφημους πίνακες του ζωγράφου και σαν στάθηκα μπροστά στον πολύ γνωστό του πια με « Τα Ηλιοτρόπια» θυμήθηκα κείνα τα χρόνια στο πατρικό μου σπίτι, με τα ηλιοτρόπια της μητέρας μου και γέμισε η αίθουσα εικόνες  άλλες και μυρωδιές ψητού, βασιλικού και λουλουδιών. Ένα χαμόγελο σχηματίστηκε στα χείλη μου  και έψαξα την ιστορία « πίσω » από τον πίνακα… Ήξερα  ακόμα πως κάθε χρόνο θα φρόντιζα στις 15 Αυγούστου αυτό το βάζο για να μην φύγουν ποτέ οι αναμνήσεις…»*

Στη μητέρα μου για την γιορτή της!

Χρόνια πολλά σε όλους μας !

 

Πηγές :

Η εκκλησία της Παναγίας της Φανερωμένης των Αρχανών, Νίκος Χριστινίδης, εκδ. Ενορίας Επάνω Αρχανών

*« Λόγια του αέρα», Ιδ. Συλ. Διηγημάτων, Ελένη Μπετεινάκη 2015

Λαογραφικά Αρχανών Κρήτης, Ελ. Ουσταμανωλάκη – Δουνδουλάκη, Ειρήνη Ταχατάκη, εκδ. Μορφωτικός Σύλλογος Αρχαών, 1969

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ στις 14 Αυγούστου 2017 :https://www.patris.gr/

Δημοσιεύτηκε στο cretalive.gr στις 15 Αυγούστου 2017:http://www.cretalive.gr/opinions/